Reis langs de Mysteriën – gehele serie

Ooit was er een tijd dat er nog geen schrift bestond. Verhalen werden mondeling doorgegeven en men verstond en begreep elkaar in de taal van het symbool. De kosmos was een godenwereld en de mens leefde daarmee in harmonie. Aansprekende voorbeelden daarvan zijn de oude culturen van Egypte en Mesopotamië. Aandacht wordt besteed aan de kosmologische opvattingen en de magische levensinstelling.

Aan de orde komen onder meer het mysterieuze Egyptische Dodenboek, de grote mythe van Isis en Osiris en het oer-oude Gilgamesj-epos in Babylonië. Uit het land van Mesopotamië stammen ook zeer oude scheppingsmythen, met onder meer een beschrijving van de zondvloed. Daar komen we onverwachte elementen in tegen. Niet alleen het ontstaan van de wereld wordt beschreven, maar ook het ontstaan van de goden en godinnen.

Bij een van de meest boeiende godengestalten staan we langer stil: Inanna (en haar fascinerende reis naar de onderwereld).

Voor er sprake was van mannelijke goden was er de Grote Godin, de oermoeder van kosmos en mens. Volgens Carl Gustav Jung een der belangrijkste archetypen in het menselijk bewustzijn. Met het verstrijken der tijden wordt ze steeds meer terzijde geschoven en gaan mannelijke nakomelingen haar plaats innemen; een overgang van het matriarchale naar het patriarchale.

Maar voor de eenzijdige mannelijke dominantie werd in oude tijden de hieros gamos, de heilige bruiloft, groots en meeslepend gevierd. Het is een verschijnsel dat duizenden jaren oud is, maar nog steeds actueel. Twee elementen zijn met het begrip hieros gamos sterk verbonden: seksualiteit (of juist de uitsluiting daarvan) en vereniging (het aspect van de unio mystica, de mystieke eenwording).

Uit dit oer-mysterie vloeiden andere mysteriën voort die deels ook ten grondslag lagen aan religieuze bewegingen. Maar een belangrijk deel bleef voor ingewijden en kent een traditie tot op de dag van vandaag.

Griekse wijsgeren als Pythagoras en Plato bezochten Egypte en werden daar, volgens bronnen, in tempels ingewijd in de (esoterische) geheimen van God, kosmos en mens. Het Griekse inclusieve denken is een van de wortels van onze cultuur. Dat kon lange tijd bestaan naast de intrigerende mysteriën, zoals die van Orpheus (de Orfische mysteriën) en die van Demeter (de Eleusinische mysteriën). Maar ook de Romeinen kenden hun mysteriën van Mithras (opvallend met veel elementen die overeenkomen met het christendom).

We staan onder meer stil bij grootheden als Pythagoras (‘de harmonie der sferen’), Heraclitus met de indrukwekkende Logos-leer en Plato met de verhelderende grot-mythe.

In het Oude Testament lezen we dat Eva geschapen werd uit een rib van Adam. Maar was het wel een rib? Nader onderzoek leert anders en openbaart het geheim van de Androgyne Mens Adam die gesplitst wordt in twee delen (zijden), de man Adam en de vrouw Eva.

Later ontstonden er ook verhalen over een eerdere vrouw van Adam, Lilith. Aan deze boeiende figuur is een hele aflevering vermeld (film 18). In de joodse mystiek speelde trouwens ook Sophia (Wijsheid) een belangrijke rol als ‘vrouwe van God’. Dat heeft diep doorgewerkt in de joodse mystiek en de Kabbala, maar ook in de christelijke gnosis.

En hoe zat het nu ook al weer met die Dode Zee-rollen? En met die mysterieuze Essenen? Zowel in de films, als in het begeleidende studiepakket, veel info hierover.

Op de grens tussen Oost en West wordt Jezus van Nazareth geboren. In het vroegste christendom zag men hem als een profeet en wijsheidsleraar. Was deze ‘Zoon des Mensen’ ook de ‘Zoon van God’? We maken kennis met het vroegste, deels onbekende, christendom, het zogenaamde joodse of judese christendom. Daar leefden heel andere opvattingen over Jezus dan de latere theologie in dogma’s en leergezag heeft vastgelegd. Deze Jeruzalemse gemeente werd geleid door een broer van Jezus, Jacobus de Rechtvaardige. Door de jongste ontdekkingen en inzichten wordt ook de historische Jezus steeds zichtbaarder.

Maria Magdalena was de belangrijkste apostel, lezen we in oude geschriften. Zij was een ingewijde en de gezellin van Jezus. Petrus was haar (daarom) nogal vijandig gezind. Maria Magdalena is in de kerkelijke geschiedenis groot onrecht aangedaan door haar als hoer af te schilderen. Aan de hand van veel oude (recent ontdekte) bronnen komen we tot een eerherstel van deze grote vrouw die een niet te onderschatten invloed heeft gehad op de geschiedenis van het vroegste christendom.

Alhoewel de gnostiek vaak als een tweede-eeuws verschijnsel wordt gezien, vinden we haar wortels al in de eerste eeuw. Naast de pre-orthodoxie is het de belangrijkste en omvangrijkste stroming in het jonge christendom. Mede dankzij de ontdekking van de Nag Hammadi-geschriften zijn we over deze levensader beter geïnformeerd.

De gnostiek wordt aan het eind van de tweede eeuw steeds meer als een dwaalleer afgeschilderd. Er ontwikkelt zich allengs een richtingenstrijd. Kerkvaders schrijven lijvige boekwerken tegen de opvattingen van de ‘ketterse’ gnostici. Maar wat wil ‘gnosis’ nu eigenlijk zeggen? Ruime aandacht ook voor de spectaculaire vondst van de Nag Hammadi-geschriften.

Het is weinig bekend dat er ooit een bloeiende gnostische wereldkerk heeft bestaan, waarvan zelfs Augustinus nog toehoorder is geweest. Het was de profeet Mani die aan het begin van deze beweging stond. Deze gnostische traditie kende eigen overleveringen. Maar er was nog veel meer boeiende christelijke literatuur in omloop voordat deze tot verboden bezit werd verklaard. In de zogenaamde apocriefe geschriften vinden we boeiende verhalen over apostelen, openbaringen en intieme leringen die gretig werden opgezogen door vroege christenen.

De Katharen waren gnostici die hun opvattingen met vervolging en zelfs vaak met de dood moesten bekopen. We zullen deze beweging bezien vanuit het historisch perspectief, vrij van vooroordelen van kerk enerzijds en neo-kathaarse romantici anderzijds.

Vanuit een later perspectief hebben historici het over de ‘duistere middeleeuwen’ (the Dark Ages). Dat dit beeld correctie behoeft, blijkt wel uit de uitingen van intens beleefde religiositeit.

Zo besteden we aandacht aan de opbloei van een indringende mystiek. Opvallend daarin is het vrouwelijke aandeel met bijvoorbeeld Hildegard von Bingen, Hadewijch en Mechtild van Maagdenberg. Uiteraard komen ook hun mannelijke tijdgenoten in beeld, zoals Meester Eckhart en Jan van Ruusbroec.

In dezelfde tijd ontstonden de ‘irrationele’ graal-legenden, getuigenissen van de queeste (zoektocht) naar het innerlijk van de zoeker.

De grondslagen voor de kabbala vinden we al in de oude Joodse mystiek. Maar een overrompelende uitwerking van oudere ideeën vindt plaats in de vijftiende eeuw met onder andere het concept van de levensboom met de tien sefiroth. Over dit boeiende gegeven een film (36) en studiepakket.

Op de overgang van Middeleeuwen en Renaissance schreef Dante een imponerend meesterwerk: De Goddelijke Komedie. Een indringend verslag over zijn (symbolische) reis door hel, vagevuur en paradijs. Het werk maakte diepe indruk en is een tijdloze klassieker. 

Westerse geleerden trokken naar het Oosten om kennis op te doen bij Arabische wijzen. Er waren zelfs ‘vertaalscholen’, zoals in Toledo, waarin teksten die door christelijke kerkvaders overboord waren gegooid, vanuit het Arabisch weer terugvertaald werden.

Ook doken er verloren gewaande geschriften die in de Renaissance met gretigheid werden bestudeerd, zoals die van de legendarische Hermes Trismegistus.

In naam van de legendarisch mythische gestalte Hermes Trismegistus zagen in de eerste eeuwen veel wijsheidsgeschriften het licht. De invloed daarvan op onze cultuur is niet te onderschatten. De wortels van Hermes liggen in Egypte, maar zijn wijsheid overspoelt geheel Europa tot op de dag van vandaag.

De hermetische teksten zijn weliswaar duizenden jaren oud maar doen verrassend modern aan. De wetenschap over het wezen van de mens, over de ziel, reïncarnatie en onsterfelijkheid hebben tot aan de dag van vandaag een grote invloed op het westers esoterisch denken.

Ficino vertaalde in opdracht van Cosimo di Medici de werken van Plato en… het Corpus Hermeticum. En graaf Pico verbaasde als jongeman de wereld met zijn beroemde rede ‘Over de Menselijke Waardigheid’, een waar meesterwerk. De Renaissance gaf geboorte aan grote genieën zoals Michelangelo, Leonardo da Vinci en Botticelli. Zij waren doordrenkt van het hermetische gedachtegoed. Een lichtend voorbeeld van de tijd van de ‘wedergeboorte’ was ook de arts, filosoof, theoloog en alchemist Paracelsus.

Plato wordt herontdekt en weer bestudeerd en de mystieke Kabbalah wordt geïntegreerd in de nieuwe wetenschapsopvatting. Van deze wetenschap maakt ook alchemie deel uit. In de alchemie staat de coniunctio, de eenwording centraal. De beelden lijken soms heel vreemd, maar dat zal na het zien van de films (44 t/m 48) zeker niet meer zo zijn. De ‘beelden uit het onbewuste’ zoals Jung ze later zal noemen, vormen een fascinerend prentenboek dat de mens het pad wijst naar zelfrealisatie.

De hermetist Giordano Bruno wordt in het jaar 1600 in Rome door de kerk levend verbrand. Een andere tijd breekt aan. Maar de hermetische wijsheid blijft leidraad voor vele grote geesten in het tijdvak na de Renaissance en heeft grote invloed op ‘moderne’ stromingen als Rozenkruis, Vrijmetselarij en theosofie.

Aan het begin van de 17e eeuw was men ervan overtuigd dat een nieuwe era zou aanbreken. Nieuwe spirituele en esoterische stromingen ontstaan, als het ware tegen de verdrukking in. De meest baanbrekende is wel de beweging van het Rozenkruis. We schenken aandacht aan de opzienbarende Rozenkruismanifesten en de allegorie van de alchemische bruiloft van Christiaan Rozenkruis.

Naast de rozenkruisbeweging bloeit ook de vrijmetselarij op en vele andere ‘geheime’ genootschappen.

In de zeventiende eeuw ontstaat een mechanistisch en ontzield wereldbeeld. Alles is verklaarbaar en meetbaar in de denkwijze van de nieuwe wetenschappers. God is daarbij overbodig geworden, want alles voltrekt zich, als een grote machine, volgens mathematische patronen.

Een tegenhanger van deze materialistische opvattingen vormen visionaire zieners als Swedenborg en Blake. Zij laten zien dat de buitenkant, zonder inzicht in de binnenkant, niet meer dan een schil is.

De wetenschap staat op het kruispunt van twee wegen: materialistische of spirituele verlichting.

Voor een ‘nieuwe’ integrale wetenschap pleit ook ‘Madame’ Blavatsky. Alles komt uit één bron, stelt ze. In haar geschriften verbindt ze de wijsheid uit het Oosten met de oude kennis van het Westen. Vooral haar magnum opus “De Geheime Leer” opent vele geesten voor een andere wijze van het kijken naar het wezen van de dingen.

De door haar geïnitieerde Theosofische beweging krijgt een wereldwijde omvang. Wat deze theosofie inhoudt komt in de cursus ruimschoots aan de orde.

Ook besteden we aandacht aan de door de theosofen ‘ontdekte’ wereldleraar Krishnamurti. In het Overijsselse Ommen verklaart hij in 1929 moedig wars te zijn van volgelingen. Inspirerende wijsheid… 

Ook Rudolf Steiner is aanvankelijk theosoof. De theosofie is sterk gericht op de oosterse spiritualiteit, waar Steiner steeds meer moeite mee krijgt. In 1913 richt hij de antroposofische beweging op waarin de nadruk ligt op de westerse esoterie.

In zijn antroposofische beweging legt hij de nadruk op de ontwikkelingsgang van de westerse mens, ook op vele praktische terreinen (landbouw, onderwijs, medische zorg e.a.).

Hij ontwikkelt tal van nieuwe inzichten op verschillende levensterreinen (zoals Vrije scholen, biologisch-dynamische landbouw, geestelijke gezondheidszorg), maar ook op het gebied van mystiek en theologie.

Als psychiater werkte Jung enige tijd samen met Sigmund Freud. Hun benadering van psychologische processen liep echter steeds verder uiteen. Jung kwam met baanbrekende begrippen als archetypen, synchroniciteit, animus en anima, introversie en extraversie.

In zijn latere leven raakte hij steeds meer geboeid door de alchemie. Minder bekend zijn diens bijna-dood-ervaring en zijn opvattingen over religie en theologie die als een rode draad door zijn leven lopen.

Zijn naam leeft onder andere voort in de Jung-Codex, onderdeel van de Nag Hammadi-geschriften.